تغییر نقش سقاتالارهای مازندران از دیده‌بانی تا آیینی- مذهبی
در آستانه اربعین حسینی که گروه‌های زیادی عازم سفر کربلای معلا هستند، شمار زیادی از عزاداران حسینی به زیارت سقانفارها و اماکن مذهبی در مازندران می‌روند و با پای دل مسیر کربلا و حرم را طی می‌کنند.
کارکرد اولیه سقانفارها با عنوان نفار در کنار زمین‌های کشاورزی و مکانی برای دیده بانی محصولات کشاورزی بوده است اما به‌مرورزمان این بنا با حفظ ویژگی‌های بومی باستانی و آیینی خود تغییر کاربری داده‌اند و یافته‌های پژوهشگران نشان می‌دهد که نقش آیینی – مذهبی سقانفارها در روزهای محرم، برای عزاداری سالار شهیدان (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) پررنگ‌تر شده است.
جعفر عظیمی کارشناس ارشد فرهنگ‌ها و زبان باستانی درباره پیدایش سقانفارها بابیان اینکه سقا به معنی جایگاه و شخصیتی است که مسئولیت آب دهی به مردم را دارد می‌گوید: این امر تداعی‌گر تاریخ است خواه واقعه کربلا باشد و خواه هر واقعه دیگر.
وی در گفتگو با خبرنگار مهر به معنی نفار یا بلندی اشاره کرد و گفت: نفار در بسیاری از مزارع مازندران وجود دارد و کارکرد دیده‌بانی دارد.
این استاد دانشگاه با عنوان اینکه سقانفار تداعی‌گر جایگاهی است که تشنه‌لبان باید سیراب شوند یادآور شد: مشابه این نوع معماری را در سرزمین‌های دیگر ازجمله شرق دور نظیر تایلند، دشت‌های مالزی، چین و ژاپن نیز به چشم می‌آیند.
وی یادآور شد: در منطقه مازندران با توجه به آب‌وهوای استان فرم‌ها سقانفارها با دیگر مناطق متفاوت و ممکن است فقط خاص محرم نبوده باشد بلکه دردیگر ایام نیز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
سقانفار مکان بلندی است که میزبانی عاشقان را عهده دارد و ازنظر فرم، نقش و نگارها خاص است و این سقانفارها بیشتر در مازندران مرکزی و شرق دیده می‌شوند
به گفته عظیمی اینکه چرا در بلندی این سقانفارها قرار دارند به معماری اصیل روستایی شمال ایران برمی‌گردد و باید روی پایه‌های حجیم و ضخیم چوبی قرار گیرد و عموماً سقانفار مکان بلندی است که میزبانی عاشقان را عهده دارد و ازنظر فرم، نقش و نگارها خاص است و این سقانفارها بیشتر در مازندران مرکزی و شرق دیده می‌شوند.
عظیمی درباره نقش و نگاره‌های مربوط به سقانفارها با اظهار اینکه پیدایش این سقانفارها از اوایل دوره قاجار بوده و تا پایان این دوره طمطراق دارد، ادامه داد: نمادهای آن فلسفه محرم، عزاداری و آب را مدرن‌تر از نگاه امروزی به ما نشان می‌دهد و وقتی صحبت از سقای دشت کربلا می‌شود این نماد به اسطوره‌های ما برمی‌گردد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: نقش‌های مندرج در سقانفارها بسیار ساده اما عمیق بوده است و از نمادها برای بیان صداقت و شجاعت حضرت ابوالفضل (ع) بهره بردند و محرم با این نمادهای سقانفارها در شمال ایران ماندگار شده است.
وی یادآور شد: نقوش آیینی و متفاوتی در این سقانفارها به چشم می‌آید و یکی از این نقوش، نقش اژدهاست که در شاهنامه و اوستا همواره با این عنصر در حال تقابل بوده‌ایم و در جغرافیای شرق دور اژدها فرشته‌ای است که نعمت و امورات خیر را به ارمغان می‌آورد و وجود اژدها در میان فرشتگان در سقانفارها، تداعی‌گر خیر و شر و تقابل آن است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در برخی از اسطوره ازجمله شاهنامه اژدها حافظ گنج‌ها نیز به شمار می‌رود و یک مسئولیت خطیری دارد و قرار است هر آنچه زیباست و به امانت‌داده شده را باید مراقبت می‌کند و در نقوش سقانفارها علاوه بر اژدها نقوش دیگری نیز به چشم می‌آیند و نقش بکار رفته اعم از گیاهی و جانوری است و دو مضمون حماسی و مذهبی در سقانفارها موج می‌زند.
سقاخانه ابوالفضلی کیاده در دل جنگل‌های مازندران و بازمانده از دوران قاجار ازجمله سقانفارهای مازندران است که میزبان عزاداران حسینی است و به گفته پژوهشگران، سقانفارهای مازندران منتسب به پرچم‌دار کربلای حسینی حضرت ابوالفضل (ع) هستند.
به تأکید پژوهشگران، سقا تالارها به پیروی از معماری شمال ایران و مازندران ساخته‌شده است و همه سقانفارها ازنظر فرم و معماری، تزیینات و نقوش بکار رفته در آن به هم شبیه است. در مازندران، سقا تالارها بر روی چهارپایه قطور چوبی در حاشیه تکایا، حسینیه‌ها و امامزاده‌ها بناشده‌اند و تناسب فضا، نور و رنگ، فرمی از معماری را در سقا تالارها به وجود آورده است و فرم چهارگوش سقا تالارها همواره محل گذر نور و روشنی بوده است و به فرم آتشکده‌های ایران باستان شباهت دارد.
کارشناس ارشد مرمت آثار باستانی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: معماری سقانفارها به حوزه تمدنی مازندران اختصاص می‌یابد و واژه سقانفار یک واژه بومی است.
آرامگاه امامزادگان، تکایا و حسینیه‌هایی که در جای‌جای ایران‌زمین وجود دارد نشانه پیوند عمیق با حماسه عاشوراست
حسین اکبری با اشاره به اینکه متناسب با هر آیینی نیازمند به فضا و مکانی داریم گفت: آرامگاه امامزادگان، تکایا و حسینیه‌هایی که در جای‌جای ایران‌زمین وجود دارد نشانه پیوند عمیق با حماسه عاشوراست.
وی بابیان اینکه همیشه برای ارتباط برقرار کردن بایک فرهنگ باید یک نقطه اشتراکی وجود داشته باشد و تمنای آب و تشنگی فصل مشترکی است که در جای‌جای کشور وجود دارد، ادامه داد: هر جا که نام مبارک امام حسین (ع) می‌آید نام حضرت عباس (ع) نیز تداعی می‌شود و در مازندران نیز باید به دنبال نشانه‌ای باید باشیم که برای مردم آشنا باشد و از انجاکه هر مازندرانی با نفار آشنایی کامل دارد و از این نماد برای مکان مقدس تکیه بهره برده‌اند.
وی یکی از ویژگی‌های خاص معماری ایرانی را ارتباط متقابل نقش و سازه بیان کرد و گفت: ستون‌ها در فضای سقانفارها همراه با بازی نور یک ویژگی منحصربه‌فردی را در این اماکن مذهبی ایجاد می‌کند.
این استاد دانشگاه معماری ادامه می‌دهد: اکثر سقانفارهای استان مازندران در فهرست آثار ملی ایران ثبت‌شده است و مرمت آنان نیز از مهم‌ترین برنامه‌های میراث است.
بررسی پیشینیه مضامین یادشده در نقاشی سقانفارها نشان می‌دهد که این مضامین حاوی میراثی کهن هستند که از هزاره‌ها بجا مانده است و اثبات این بن‌مایه‌های کهن تنها از راه بررسی دقیق سنت‌های زنده و مقایسه آن با متون و منابع کهن امکان‌پذیر است.
سقانفار روستای جزین، روستای نوایی محله، روستای اسپی کلال و روستای شرمه کلاً در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
