درمان خارش در  بیماران همودیالیزی با لیپوژل جلدی حاوی عصاره های گیاهی عناب و گل گاوزبان

دکتر معصومه باقری نسامی مجری طرح تحقیقاتی با عنوان « بررسی تاثیر لیپوژل جلدی حاوی عصاره های گیاهی عناب و گل گاوزبان بر خارش بیماران همودیالیزی» در گفتگو با روابط عمومی و واحد ترجمان دانش معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه به تشریح این طرح پرداخت.

با تشکر از سرکارعالی لطفا ضمن معرفی خود، سوابق علمی-پژوهشی و اجرایی مرتبط با این پژوهش را بیان بفرمایید.

اینجانب معصومه باقری نسامی فارغ التحصیل مقطع دکتری تخصصی پرستاری در سال ۱۳۸۹ از دانشگاه علوم پزشکی ایران هستم. در حال حاضر استاد گروه پرستاری داخلی- جراحی دانشکده پرستاری مامایی نسیبه ساری و همینطور رییس مرکز تحقیقاتی طب سنتی و مکمل در دانشگاه علوم پزشکی مازندران هستم. یکی از گرایش‌های پژوهشی اینجانب طب سنتی و مکمل و کاربرد گیاهان دارویی است. حاصل فعالیت های علمی بنده انتشار بیش از ۱۷۰ مقاله به زبان‌های فارسی و انگلیسی در مجلات معتبر علمی، تالیف و ترجمه ۳ عنوان کتاب به زبان فارسی و راهنمایی بیش از ۶۰ پایان‌نامه در مقاطع کارشناسی ارشد، دکتری عمومی و دستیاری می باشد. موضوع حداقل ۳۰ پایان نامه در حیطه طب سنتی و مکمل بوده است.

دلیل اصلی شما برای انتخاب این طرح تحقیقاتی چه بود و چه افرادی همکار شما در اجرای طرح بودند؟

خارش یکی از علائم شایع و آزار دهنده‌ای است که کیفیت زندگی بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه را کاهش می‌دهد؛ به طوری که فعالیت روزمره زندگی، ریتم خواب و بیداری، خلق و خو و روابط اجتماعی مختل شده و احتمال بروز اضطراب و افسردگی هست.

طبق نتایج یک مطالعه مروری برآورد شده که خـارش واضـح و جـدی ۵۵% از بیماران بزرگسال تحت دیـالیز در جهان را آزار داده و در موارد همودیالیز شایع تر از موارد دیالیز صـفاقی است. هر چند شرایط زمینه ای همراه با خارش در این بیماران شامل خشکی پوست، افزایش هورمون پاراتیرویید، تجمع یون‌های کلسیم، منیزیم و فسفر در پوست، اختلال عملکرد سیستم عصبی مرکزی و محیطی، کم خونی فقرآهن و عفونت ویروسی هپاتیت شناسایی شده‌اند، اما مکانیسم اصلی خارش در بیماران با نارسایی مزمن کلیه ناشناخته بوده و درمان آن همچنان با چالش رو به رو است.

بیماران همودیالیزی برای درمان بیماری اصلی و همینطور بیماری‌های زمینه‌ای، از داروهای خوراکی متعددی استفاده می‌کنند و به نظر می‌رسد استفاده از درمان‌های موضعی ضدخارش به ویژه از نوع ترکیبات گیاهی مطلوب‌تر باشد. نرم‌کننده‌ها با تقویت لایه محافظتی پوست و حفظ آب در لایه‌های سطحی پوست، برای کاهش خشکی پوست و در نتیجه کاهش خارش مفید هستند. از آنجایی که پژوهش‌های قبلی نشان دادند که از بین عصاره‌های گیاهی، عصاره عناب و گل گاو زبان قدرت مرطوب‌کنندگی بالایی دارند، گروه تحقیقاتی ما در تلاش برای ساخت یک داروی موضعی ضدخارش با منشا گیاهی، از عناب و گل گاوزبان استفاده و سپس اثربخشی آن را در بیماران همودیالیزی بررسی کرد.

این پژوهش در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد پرستاری مراقبت ویژه تعریف شد و خانم اعظم فرجی( دانشجوی پرستاری)، دکتر فاطمه اسپهبدی(دانشیار نفرولوژی)، دکتر محمدآزادبخت(استاد فارماکوگنوزی)، دکتر حسین عسگری راد (دانشیار فارماکوگنوزی)، دکتر شروین امیر خانلو (دانشجوی دکتری تخصصی فارماکوگنوزی) و دکتر نورالدین موسوی نسب(دانشیار آمار زیستی) همکاری داشتند.

خانم دکتر لطفا در مورد نحوه اجرا و نتایج این پژوهش توضیح دهید.

در این مطالعه ابتدا لیپوژل جلدی حاوی عصاره‌های هیدرو‌‌‌الکلی گیاهی عناب و گل گاوزبان در آزمایشگاه داروسازی دانشگاه ساخته شد. انتخاب این گیاهان با توجه به خواص مرطوب‌کنندگی زیاد آنها و با  نظر استاد گروه فارماکوگنوزی بود. همچنین این مطلب را عرض کنم که لیپوژل یک نوع ژل با پایه چربی است و  دارونمای به کار رفته در این مطالعه همان لیپوژل بدون عصاره گیاهی و شامل  ۹۴% پارافین ( ۹۵%)،  ۴%پلی اتیلن و ۱% متیل پارابن و پروپیل پارابن بود.

در مرحله بعد ما یک کارآزمایی بالینی تصادفی شده با دو گروه مداخله دارویی و دارونما بر روی پنجاه بیمار همودیالیزی مراجعه کننده به مرکز بیماران کلیوی شهروند شهرستان ساری انجام دادیم. بیست و پنج بیمار لیپوژل گیاهی جلدی و  ۲۵ بیمار دارونما به مدت چهار هفته دریافت کردند. به بیماران آموزش داده شد که دارو را با توجه به شدت خارش دو بار در روز ( ۹ صبح و ۹ شب) استفاده کنند، به طوری که یک لایه نازک لیپوژل به مدت یک دقیقه در ناحیه خارش مالیده و پخش شود. همچنین از آنها درخواست شد تا مقدار داروی استفاده شده برای هر ناحیه را بر اساس مقیاس بند انگشت یادداشت کنند. در ادامه مطالعه، بعد از دو هفته عدم دریافت دارو، گروه ها جا به جا شدند و مجددا چهار هفته دارو یا دارونما دریافت کردند.

شدت خارش قبل از شروع مطالعه و یک هفته بعد از اتمام هر دو نوبت دریافت دارو و دارونما، با استفاده از ابزار« مقیاس دوازده گانه شدت خارش » اندازه گیری شد. قبل از شروع مداخله، میانگین نمره خارش بیماران بین دو گروه مداخله و گروه دارونما مشابه بود. نتایج نشان داد که با گذشت زمان، میزان کاهش شدت خارش(سه نمره کاهش) در گروهی که لیپوژل مصرف می‌کردند در مقایسه با گروه دارونما (یک نمره کاهش) بیشتر بود و بنابر این می‌توان گفت که لیپوژل جلدی حاوی عصاره‌های گیاهی عناب و گل گاوزبان تاثیر مثبتی بر روی کاهش خارش در بیماران همودیالیزی دارد. همچنین به دنبال استفاده از دارو و دارو نما عارضه خاصی در بیماران مشاهده نشد.

با توجه به این اثرات مثبت، آیا شما اقدامی در زمینه بهره برداری از این فراورده دارویی گیاهی داشته اید؟

بله، هم اکنون فرایند ثبت اختراع این لیپوژل در حال انجام هست و امیدواریم به مرحله کسب مجوز و تولید انبوه برسد. همانطور که گفته شد با توجه به شیوع بالای خارش در بیماران همودیالیزی، مساله عوارض ناشی از داروهای خوراکی و اثربخشی مطلوب این داروی گیاهی موضعی، پیشنهاد ما این هست که استفاده از لیپوژل جلدی حاوی عصاره‌های گیاهی عناب و گل گاوزبان برای کاهش خارش بیماران همودیالیزی در اولویت انتخاب های درمانی باشد.

چنانچه توضیح دیگری درخصوص پروژه های پژوهشی در آینده دارید بفرمایید.

در پاسخ به پرسش شما باید عرض کنم که گروه تحقیقاتی ما طراحی و اجرای مطالعات ساخت و بررسی اثربخشی دیگر فراورده های موضعی طبیعی با منشا، گیاهی برای رفع خارش بیماران دیالیزی را در دستور کار قرار داده است.

در پایان این گفتگو، خانم دکتر بفرمایید شما چه انتظاری از مسئولین امور پژوهشی در زمینه حمایت از فعالیت‌های پژوهشی دارید؟

انجام پژوهش‌های کاربردی نیاز به حمایت مالی بیشتری دارد از جمله مطالعات در مورد اثربخشی بالینی فراورده های دارویی که هزینه تمام شده ساخت دارو و اجرای مراحل بالینی قابل توجه هست؛ با این وجود متاسفانه روز به روز حمایت های مالی در بخش پژوهش به‌خصوص در مورد پایان‌نامه‌ها رو به کاهش می‌باشد. از مسئولین امور پژوهشی خواهشمندیم در این زمینه تمهیداتی بیندیشند.