سواد سلامت (Health Literacy) مجموعه‌ای از توانمندی‌های شناختی، ارتباطی و کاربردی است که به افراد امکان می‌دهد اطلاعات مربوط به سلامت را به‌درستی دریافت، تحلیل، درک و در زندگی روزمره به‌کار گیرند. در زمینه اعتیاد، این مهارت‌ها نقشی کلیدی در پیشگیری اولیه، افزایش مشارکت در درمان، بهبود پایبندی درمانی، و کاهش احتمال بازگشت به مصرف ایفا می‌کنند.
اعتیاد، پدیده‌ای مزمن، عودکننده و چندوجهی است که برای مقابله با آن، تنها درمان دارویی یا حمایت اجتماعی کافی نیست؛ بلکه ارتقای سواد سلامت در سطح فرد، خانواده و جامعه، شرط لازم و تقویت‌کننده موفقیت مداخلات درمانی و بازتوانی است (Volkow et al., 2020).
ابعاد سواد سلامت در چرخه اعتیاد:
شناخت مواد و اثرات آنها
درک علمی از اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت مواد (مانند مت‌آمفتامین، گل، ترامادول، شیشه)، شناخت علائم مسمومیت و عوارض روان‌پزشکی.
آشنایی با روش‌های درمان مؤثر
تفاوت درمان‌های مبتنی بر شواهد (مانند درمان‌های آگونیست با متادون و بوپره‌نورفین) با درمان‌های غیرعلمی یا سنتی، و درک اهمیت درمان طولانی‌مدت و پیگیری مداوم.
ارتباط مؤثر با نظام سلامت
توانایی درک توصیه‌های درمانگر، پیروی از برنامه درمان، استفاده از خدمات روان‌درمانی، ترک دارویی و خدمات بازتوانی، و برقراری ارتباط مؤثر با مراقبین سلامت و کارشناسان سلامت روان.
تشخیص زودهنگام علائم بازگشت و مداخله به‌موقع
درک نشانه‌های هشداردهنده عود مانند وسوسه شدید، تغییرات خلقی، دوری از درمان، و مراجعه به مراکز تخصصی به‌موقع.
نقش مراکز علمی و حرفه‌ای در ارتقای سواد سلامت اعتیاد:
مراکز درمان با داروهای آگونیست (MMT و BMT)
این مراکز نقشی فراتر از درمان دارند و با آموزش هدفمند به بیماران و خانواده‌ها، اصلاح باورهای نادرست و افزایش آگاهی، باعث بهبود نتایج درمانی و کاهش عود می‌شوند (Sullivan et al., 2022).
مراقبین سلامت و بهورزان
در نقاط تماس اولیه با جامعه، از جمله خانه‌های بهداشت و پایگاه‌های سلامت، مراقبین می‌توانند با آموزش چهره‌به‌چهره و معرفی خدمات تخصصی، نقش حیاتی در ارتقای سواد سلامت ایفا کنند.
کارشناسان سلامت روان
از طریق جلسات روان‌درمانی، آموزش گروهی و حمایت عاطفی، به کاهش استیگما، افزایش درک بیماران از روند درمان و توانمندسازی آنان برای مدیریت بهتر اختلال کمک می‌کنند (Lincoln et al., 2021).
مددکاران اجتماعی
مددکاران با درک عمیق از عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد (فقر، خشونت، بیکاری، طرد اجتماعی)، و مهارت در حمایت‌های روان‌اجتماعی، نقش کلیدی در پیگیری درمان، بازتوانی اجتماعی و آموزش خانواده‌ها دارند. آنان پل ارتباطی بین بیمار، نظام سلامت و منابع حمایتی محسوب می‌شوند.
مربیان مدارس و کارشناسان مشاوره آموزش و پرورش
با آموزش مهارت‌های زندگی، شناسایی رفتارهای پرخطر، برگزاری جلسات والد-فرزند، و ایجاد فرهنگ سلامت‌محور، سهم بسزایی در پیشگیری اولیه و ارتقای سواد سلامت دانش‌آموزان و خانواده‌ها دارند. ادغام آموزش سواد سلامت در برنامه‌های درسی، یک استراتژی مؤثر در برابر اعتیاد در سنین پایین است.
چالش‌ها در ایران:
سواد سلامت در گروه‌های پرریسک مانند نوجوانان، سالمندان، مصرف‌کنندگان فعلی یا در حال ترک، و خانواده‌های کم‌سواد پایین است.
باورهای نادرست درباره درمان‌های ترک (مثل “ترک فوری”، “سم‌زدایی بدون بازگشت”) مانع درمان علمی و طولانی‌مدت می‌شود.
نبود بسته‌های آموزشی ساده‌سازی‌شده برای اقشار مختلف، از چالش‌های مهم ارتقای سواد سلامت است.
پیشنهادهای راهبردی:
گنجاندن آموزش سواد سلامت در برنامه‌های درمان اعتیاد
آموزش خانواده‌ها و مربیان در مواجهه با افراد در معرض خطر
توسعه محتوای چندرسانه‌ای ساده‌سازی‌شده برای ارتقای درک عمومی
همکاری بین مراکز درمانی، آموزش‌وپرورش، دانشگاه‌های علوم پزشکی و رسانه‌ها
تربیت تیم‌های چندرشته‌ای (پزشک، روان‌شناس، مددکار، مربی) برای آموزش جامع
منابع علمی:
Volkow, N. D., et al. (2020). The Evolving Understanding of Recovery: Neurobiology and Health Literacy. New England Journal of Medicine, 374(4), 363–۳۷۱٫ Sullivan, L. E., et al. (2022). Health literacy interventions in opioid agonist therapy: A systematic review. Journal of Substance Abuse Treatment, 140, 108870. Lincoln, A. K., et al. (2021). Improving addiction treatment outcomes through health literacy enhancement: A review. Journal of Public Health Policy, 42(1), 45–۵۸٫ Bagheri, M., et al. (2019
). Assessment of health literacy among patients with substance use disorders in Tehran. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 25(4), 328–۳۳۷٫ Montazeri, A., et al. (2014). Health Literacy for Iranian Adults (HELIA). Payesh, 13(5), 589–۵۹۹٫
محمدهادی فرح زادی
دکترای تخصصی (PhD) مطالعات اعتیاد، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی یزد
